Teoria wyboru publicznego – narzędzie rozumienia zjawisk ekonomicznych w liberalnej demokracji.

W XX wieku rozegrały się kluczowe derby o dominację jednego systemu ekonomicznego nad drugim. Wydarzenia tamtego okresu przeważyły nad tym, że dziś mamy do czynienia z przewagą wolnego rynku nad gospodarką planową. Przez długi czas jednak wiele wskazywało na to, że będzie zupełnie inaczej. Początkowo, w krajach kapitalistycznych, takich jak Stany Zjednoczone, po okresie wielkiego kryzysu wprowadzano interwencjonizm państwowy. Później, w niemal całej wschodniej Europie państwa socjalistyczne realizowały w praktyce założenia skrajnie lewicowej doktryny. Zwiastowano koniec liberalnej demokracji na rzecz silnego państwa opiekuńczego. Stało się jednak zupełnie inaczej.

Po okresie licznych przemian w myśleniu o ekonomii i prowadzeniu polityki państwowej w ogóle, triumf liberalno-demokratycznej orientacji społeczno-gospodarczej przypieczętowało pod koniec stulecia powstanie nowych demokracji w Polsce i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Wolny rynek zwyciężył. Powstało wiele nowych koncepcji, takich jak teoria grup interesu czy teoria wyboru publicznego, głośno dyskutowanych nie tylko w kręgach akademickich, ale też przy rodzinnych stołach. W świecie demokratycznym zapanowała dość powszechnie wiara w to, że ludzkość niebawem znajdzie się w złotym wieku, że nadejdzie “koniec historii” i zapanuje najlepszy możliwie ustrój. Komunikacja toczy się więc w ramach dyskursu etyczno-politycznego.

Badanie natury możliwie najbardziej optymalnej ekonomii dla państw wysokorozwiniętych zajmuje dziś badaczy z wielu dziedzin, nie tylko nauk ekonomicznych, ale też filozofii. Przedmiotem ich dociekań jest podstawowy mechanizm zjawisk ekonomicznych i politycznych we współczesnym świecie. Teoria wyboru publicznego jest koncepcją z jednej strony, nawiązującą do dominującego w amerykańskiej filozofii liberalizmu, z drugiej zawiera wątki charakterystyczne dla myśli typowo libertariańskiej. Jednak oryginalny wątek, jaki ta teoria wnosi do dyskusji o ekonomii, wbrew indywidualistycznemu podejściu wcześniej wspomnianych koncepcji, jest dostrzeżenie swoistości działania zbiorowego i jego ważności na polu ekonomii. Teoria ta stara się wypracować uniwersalną metódologię nauk społecznych, takich jak socjologia i ekonomia właśnie. W rozumieniu tej koncepcji, ekonomia jest to nic innego jak nauka o człowieku, wolnej istocie i o jego działaniach podejmowanych wspólnie z innymi ludźmi, w ramach jakiejś zbiorowości.

Teoria ta jest szczególnie przydatna do oceny procesów zmian i przekształceń ustrojowych. Jest narzędziem używanym do opisu sytuacji społeczno-gospodarczej. Ma fundamentalny charakter, pozwala zrozumieć wiele procesów. Współczesny liberalizm może z niej wiele skorzystać.